Ο Δελμούζος με τη γυναίκα του στην Ελβετία 1909
της Χριστιάννας Λούπα
Σε μια κοινωνία ερμητικά κλειστή σε προοδευτικές ιδέες, όπου ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι αναλφάβητο, το να μορφωθεί μια γυναίκα αποτελεί όχι μόνο περιττή πολυτέλεια, αλλά και ταμπού. Έτσι λοιπόν στο Βόλο, πριν το 1908, το να συνεχίσει μια κοπέλα τις σπουδές της πέρα από το Δημοτικό, θεωρείτο κοσμοϊστορικό γεγονός. Το κατ’ εξοχήν επάγγελμα που μπορούσε να κάνει τότε μια γυναίκα άλλωστε, ήταν δασκάλα, πράγμα που προϋπέθετε γυμνασιακές σπουδές. Δυστυχώς όμως όλες οι πόρτες για τα κορίτσια της εποχής ήταν κλειστές, αφού Γυμνάσιο Θηλέων δεν υπήρχε στην πόλη. Λίγες τυχερές μπορούσαν να σπουδάσουν στο Αρσάκειο Λαρίσης ή σε σχολές καλογραιών όπως στην Τήνο και τη Νάξο, όπου όμως γινόταν καθολική προπαγάνδα.
Ένας φωτισμένος εκπαιδευτικός, ωστόσο, ο Αλέξανδρος Δελμούζος - που φέτος συμπληρώνονται 52 χρόνια από το θάνατό του - κι ένας νέος γιατρός και διανοούμενος με προοδευτικές ιδέες, ο Δημήτρης Σαράτσης, δημοτικός σύμβουλος Βόλου, έμελλε να ταράξουν τα λιμνάζοντα νερά της τοπικής κοινωνίας, ιδρύοντας το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου με σκοπό «την ευρύτερη μόρφωση των νεανίδων και την πρακτική τους κατάρτιση». Διευθυντής έγινε ο Δελμούζος, ενώ τα μαθήματα δίδασκαν καταξιωμένοι καθηγητές όπως ο Φιλιππίδης, ο Τσαμασφύρος, ο Κόντης, ο Γκιόλμας και ο Λούπας (παππούς της γράφουσας).
Ο Δελμούζος, 28 χρονών τότε, εφάρμοσε μια προοδευτική παιδαγωγική που καταπιανόταν με τα αληθινά προβλήματα της εποχής, εισήγαγε τη δημοτική γλώσσα και δίδασκε αρχαία κείμενα σε μετάφραση. Έδωσε έμφαση στην εμπειρική μάθηση, ενέπνευσε εμπιστοσύνη στις μαθήτριες και κατάργησε την ατμόσφαιρα φόβου στην τάξη. Τα κορίτσια διδάσκονταν μεταξύ άλλων Ιστορία της Τέχνης, Υγιεινή, Νοσηλευτική, Οικοκυρικά, Κηπουρική και Γαλλικά. Συχνά μάλιστα η διδασκαλία γινόταν στο ύπαιθρο. Καταργήθηκε η βαθμολογία και οι απουσίες, ενώ το μάθημα γινόταν με τη μορφή εποικοδομητικού διαλόγου και όχι από καθέδρας διδασκαλία.
Η ρηξικέλευθη αυτή τομή στο αρτηριοσκληρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, ήταν πολύ βαθιά για να την αντέξει το ελληνικό κατεστημένο του συντηρητισμού, του ψευτοκλασικισμού και της τυπολατρείας. Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, στο σχολείο τόλμησαν να διδάξουν και τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο! Για αθεϊσμό, ασέβεια και εξύβριση άρχισε η εκκλησία να κατηγορεί τους εκπαιδευτικούς του Παρθεναγωγείου.
Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Γερμανός Μαυρομάτης αποφάσισε να κάνει επιτόπια έρευνα και ένα πρωινό πήγε κρυφά στο Παρθεναγωγείο και μπήκε σε μία τάξη που δίδασκε η φιλόλογος Πηνελόπη Χρυσάκου, η οποία αρνήθηκε να του φιλήσει το χέρι. Ξέσπασε καυγάς μεγάλος και ο Μητροπολίτης αποχώρισε ξεφωνίζοντας: «το σχολείο σας είναι γερμανικό και φράγκικο!».
Το θέμα αρχίζει να παίρνει πανελλαδικές διαστάσεις. Ο βουλευτής Βόλου Μπουφίδης φέρνει το θέμα στη Βουλή. Είναι ο ίδιος που είχε κατηγορήσει τον Παλαμά ως διαφθορέα της νεολαίας επειδή ήταν δημοτικιστής. Επεμβαίνει ο εισαγγελέας. Η εφημερίδα «Κήρυκας του Βόλου» εξαπολύει επίθεση κατά των «μαλλιαρών», όπως έλεγαν τότε τους δημοτικιστές. «Ένας νεανίας», έγραφε, «διδάσκει τις μαθήτριες πώς να γίνουν οικοκυραί και μητέρες», ενώ άφηνε υπονοούμενα για όργια μεταξύ μαθητριών και Δελμούζου.
Στο μεταξύ ο Μητροπολίτης οργανώνει «λαοσύναξη» στο Βόλο, μαζεύοντας ιερείς, καλόγερους και θρησκόληπτους από όλη τη Θεσσαλία, αξιώνοντας το κλείσιμο του Σχολείου.
Τελικά, το Παρθεναγωγείο σφραγίζεται μετά από 3 χρόνια λειτουργίας και ασκείται δίωξη κατά Δελμούζου και Σαράτση, αλλά και πολλών άλλων δημοτικιστών που είχαν υποστηρίξει το έργο τους, μεταξύ των οποίων και ο ποιητής Κ. Βάρναλης, που υπηρετούσε ως δάσκαλος στην Αργαλαστή Πηλίου.
Τα «αθεϊκά του Βόλου» έληξαν οριστικά το 1914, όταν το Πενταμελές Εφετείο Ναυπλίου αθώωσε πανηγυρικά τους κατηγορούμενους. Το Παρθεναγωγείο όμως, το λαμπρό αυτό σχολείο που σήμανε την αλλαγή της ελληνικής παιδαγωγικής σκέψης και πράξης, δεν επρόκειτο να ξαναλειτουργήσει ποτέ και το εκπαιδευτικό μας σύστημα ήταν καταδικασμένο να παραμείνει για πολλά ακόμα χρόνια στο σκοτάδι.
«Μισά και φτωχά είναι τα αποτελέσματα του ελληνικού σχολείου, σε μισά και φτωχά αποτελέσματα καταλήγουν τόσοι κόποι και τόσες προσπάθειες», έλεγε ο Αλέξανδρος Δελμούζος πριν 100 περίπου χρόνια. Γιατί άραγε τα λόγια αυτά μοιάζουν σαν να ειπώθηκαν σήμερα;
