ΤΟ ΚΑΤΑ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ "ΑΝΑΘΕΜΑ" - ΜΙΑ ΜΕΛΑΝΗ ΣΕΛΙΔΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ

φωτ: Κωνσταντίνος και Βενιζέλος

της Χριστιάννας Λούπα

«Ημείς οι υπογεγραμμένοι Μητροπολίται, εντολήν ελάβομεν παρά χιλιάδων εφέδρων και πολιτών να αναγνώσωμεν βαρύτατον αφορισμόν κατά του ενόχου ΕΣΧΑΤΗΣ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ Ελ. Βενιζέλου, του προδώσαντος το έθνος μας εις τους Αγγλογάλους του, ατίμως συνεννοηθέντος μετ’ αυτών ίνα στείλωσι την προχθεσινήν νόταν είς την Ελλάδα, μόνον και μόνον δια να πικρανθεί ο λατρευτός μας Βασιλεύς και εκβιασθή όπως καλέση επί την αρχήν τον ΠΟΥΛΗΜΕΝΩΝ ΣΕΝΕΓΑΛΕΖΟΝ ΤΡΑΓΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟΝ, τον ηθικόν αυτουργόν της πυρπολήσεως του Τατοΐου , τον ηθικόν αυτουργόν των βασάνων ας υπέστησαν οι ανδραγαθήσαντες αξιωματικοί μας εις χείρας του ανάνδρου Σαράιγ.
Κατ’ αυτού όθεν του ΠΡΟΔΟΤΟΥ Βενιζέλου ανεγνώσαμεν αφορισμόν όπως ενσκήψωσι:
• Τα εξανθήματα του Ιώβ
• Το κήτος του Ιωνά
• Η λέπρα του Ιεχωβά
• Ο μαρασμός των νεκρών
• Το τρέμουλο των ψυχορραγούντων
• Οι κεραυνοί της κολάσεως
• Και αι κατάραι και τα αναθέματα των ανθρώπων.

Τας ιδίας αράς [σ.σ. κατάρες] θα αναγνώσωμεν και κατ’ εκείνων οίτινες κατά τας προσεχείς εκλογάς θέλουσι δώσει λευκήν ψήφον προς τον ΚΑΤΑΠΤΥΣΤΟΝ ΠΡΟΔΟΤΗΝ Βενιζέλον και θα παρακαλέσωμεν, συν τοις άλλοις όπως μαρανθώσιν αι χείρες, τυφλωθώσιν οι οφθαλμοί και κωφαθώσι τα ώτα.
Γένοιτο.

ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ
ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ»

Τι μπορεί άραγε να παρατηρήσει κανείς για όλα τα παραπάνω; Καλύτερα να σωπάσει γιατί τα λόγια θα είναι πολύ σκληρά και σε πολλούς δεν θα αρέσουν καθόλου.

Αυτές οι κατάρες από πλευράς Ιεράς Συνόδου εκστομίστηκαν στις 12 Δεκεμβρίου 1916, μια εποχή που ο Εθνικός Διχασμός κόχλαζε και τα πάθη τύφλωναν. Αιτία, η διαφωνία των δύο μεγάλων ανδρών της εποχής, του Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο μεν πρώτος πίστευε ότι η Ελλάδα έπρεπε να συμμετάσχει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, ενώ ο δεύτερος υποστήριζε την ουδετερότητα.

Η Ελλάδα έχει κοπεί στα δύο καθώς ο Βενιζέλος έχει καταφύγει στη Θεσσαλονίκη, επικεφαλής της «Εθνικής Άμυνας», ενώ ο βασιλιάς ηγείται του «Κράτους των Αθηνών» στην πρωτεύουσα.

Στο μεταξύ, οι Γαλλικές Δυνάμεις, υποστηρίζοντας το Βενιζέλο, έκαναν απόβαση στο Φάληρο, απαιτώντας να τους παραδοθεί πολεμικό υλικό και βομβαρδίζοντας πολλές περιοχές της Αθήνας, γεγονός που εξαγρίωσε τους αντιβενιζελικούς, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν πολλά βίαια επεισόδια και να χαθούν αρκετές ζωές.

Η Εκκλησία – διχασμένη κι αυτή, με τους Μητροπολίτες «Παλαιάς Ελλάδος», (οι περιοχές που είχαν απελευθερωθεί πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους), υπό τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών, υπέρ του Κωνσταντίνου και τους Μητροπολίτες «Νέων Χωρών» υπέρ του Βενιζέλου – δεν έμεινε αμέτοχη, παρά έριξε περισσότερο λάδι στη φωτιά, διοργανώνοντας αντιβενιζελικό συλλαλητήριο στις 12 Δεκεμβρίου 1916.

Εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το άγαλμα της Αθηνάς, στο Πεδίο του Άρεως, ο κάθε διαδηλωτής έριχνε μια πέτρα και επαναλάμβανε την κατάρα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών, Θεόκλητου: «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου, φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδα, ανάθεμα έστω»!

Καιροί δύσκολοι για τη χώρα μας, που αναμφίβολα βίωνε καθεστώς εμφύλιας σύρραξης και που για μια ακόμα φορά οι Σύμμαχοι διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο εξαναγκάζοντας τον Κωνσταντίνο σε παραίτηση.

Στις 13 Ιουνίου 1917, ο Βενιζέλος αφού επιστρέφει νικητής στην Αθήνα – υπό την προστασία των Γάλλων - σχηματίζει κυβέρνηση και αρχίζει εκκαθάριση στην Εκκλησία και τη Δημόσια Διοίκηση. Με νόμο ήρε την ισοβιότητα των δικαστών και των δημοσίων υπαλλήλων. 570 δικαστικοί και 6.500 δημόσιοι υπάλληλοι απολύθηκαν, ενώ αποστρατεύθηκε το 40% των μονίμων αξιωματικών του Στρατού.

Ο Εθνικός Διχασμός έμελλε να ταλανίσει τη χώρα μας για πάρα πολλά χρόνια ακόμα, να φέρει ένα μεγάλο μέρος των ευθυνών της Μικρασιατικής Καταστροφής, του Εμφυλίου Πολέμου, ακόμα και της δικτατορίας των συνταγματαρχών και να προεκτείνει τις ολέθριες συνέπειές του ακόμα και στις μέρες μας.

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΣΤΕΡΓΙΑΔΗΣ: Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης

της Χριστιάννας Λούπα

Ο Αριστείδης Στεργιάδης, Κρητικός και φίλος του Βενιζέλου, μετά από παρακλήσεις του τελευταίου, διορίστηκε Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης το 1919, όταν έγινε η ελληνική απόβαση και, όλως παραδόξως, διατήρησε την θέση αυτή και όταν άλλαξε η κυβέρνηση το 1920. Όπως φαίνεται όμως ο Βενιζέλος δεν γνώριζε καλά τον ιδιόρρυθμο χαρακτήρα του, γι αυτό και η τοποθέτησή του στη θέση αυτή θεωρήθηκε από τους ιστορικούς ένα από τα μεγαλύτερα λάθη του.

Οι σχέσεις του πάντως με τους Έλληνες της Σμύρνης ήταν πάρα πολύ κακές, καθώς και με τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο και την στρατιωτική και πολιτική ηγεσία. Κατηγορήθηκε δε, ότι δωροδοκήθηκε με χιλιάδες χρυσές λίρες από τους Τούρκους για να μεροληπτεί υπέρ τους. Ο ίδιος ήταν κατά της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Λίγες μέρες πριν την καταστροφή έστελνε μηνύματα στους αντιπροσώπους της Αρμοστείας σε άλλες πόλεις να μην ενθαρρύνουν τους ελληνικούς πληθυσμούς να αποχωρήσουν μετά την κατάρρευση του μετώπου, γεγονός, ωστόσο, που δεν εμπόδισε τον ίδιο να εγκαταλείψει τη Σμύρνη στις 25/8 με αγγλικό πλοίο, δύο μέρες δηλαδή πριν ο τουρκικός στρατός μπει στην πόλη, εν μέσω αλαλάζοντος πλήθους που ήθελε να τον λυντσάρει. Στην Ελλάδα δεν γύρισε ποτέ και μέχρι το τέλος της ζωής του έζησε στη Νίκαια της Γαλλίας, υπό την προστασία των Άγγλων, ενισχύοντας την άποψη πως ήταν πράκτορας της Intelligence Service.

Παρ’ όλα αυτά, η αλήθεια είναι πως ο Στεργιάδης εκτελούσε εντολές της κυβερνήσεως η οποία παρέμενε αναποφάσιστη για την εκκένωση της Σμύρνης, μέχρι την τελευταία στιγμή. Γι αυτόν τον λόγο δεν στάλθηκαν ελληνικά πλοία να παραλάβουν τον πληθυσμό, εγκαταλείποντάς τον στην τύχη του.

Τα κείμενα που ακολουθούν αφορούν κυρίως την συμπεριφορά του Στεργιάδη κατά την περίοδο πριν την Μικρασιατική Καταστροφή και εξηγούν πιστεύω το μίσος που είχαν οι Σμυρνιοί εναντίον του, το οποίο, όπως φαίνεται, ήταν μάλλον αμοιβαίο.

Ο αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως Εμμανουήλ Ρέπουλης πήγε ο ίδιος στη Σμύρνη, προσπαθώντας να δει τι συνέβαινε με τον Στεργιάδη, μετά τον σάλο που είχε δημιουργηθεί. Έστειλε τότε, με ημερομηνία 1η Ιουλίου 1919, το εξής τηλεγράφημα στον Βενιζέλο, στο Παρίσι:
«Θεωρώ αναγκαίον συστήσετε κύριον Στεργιάδην αποφεύγη χειροδικίας και εξυβρίσεις… Εξύβρισε και απέπεμψε δημοσιογράφους άνευ αιτίας. Κατελθών αυτοκινήτου ερράπισε καθ’ οδόν αμαξηλάτην υβρίζοντα ίππον του και Μωχαμέτην. Συνέλαβε και παρεμβάντα επιβάτην αμάξης και περέπεμψεν αμφοτέρους Στρατοδικείον. Καλέσας συμβούλιον Πανιωνίου Συλλόγου, όπως δηλώση ότι δεν επιτρέπει τέλεσιν αγώνων, ενώ το Συμβούλιον απεδέχθη δήλωσιν άνευ αντιρρήσεως, κ. Στεργιάδης επρόσθεσεν ότι συνηθίζει και να δέρνη και αφηγήθη ότι εις Ήπειρον έσπασε δέρων δώδεκα ράβδους και ότι οι παρουσιαζόμενοι εις αυτόν έπρεπε να φορούν από μέσα προβιάν δια να μη ματώνουν. Φαντάζεσθε εντύπωσιν και σχόλια. Εις υπαλλήλους Τραπέζης Αθηνών παρουσιασθέντας ίνα δηλώσουν ότι θα συμμορφωθούν με απεργίαν συναδέλφων των εν Αθήναις, δεν ηρκέσθη να απαγορεύση τούτο, αλλά εδήλωσε και ότι θα τους συλλάβη και θα τους διαπομπεύση. Και επομένην πρωίαν διέταξεν αστυνομίαν και συνέλαβε και ωδήγησε πάντας εν πομπή παρ’ αυτώ. Ηπείλησε δε τότε ότι συνηθίζει να δέρη και αφηγήθη πόσους έδειρε εις Ήπειρον και πώς έδειρε και ένα ιερέα. Επειδή δε είς των υπαλλήλων εμειδίασεν ακούων την διήγησιν επετέθη κατ’ αυτού, τον ερράπισε δις και απέπεμψεν όλους, συλλαμβάνων έκαστον από βραχίονα. Όταν δε είς των υπαλλήλων εδήλωσεν ότι είναι Ιταλός υπήκοος, κ Στεργιάδης είπεν ότι πρέπει να εντρέπωνται αυτοί, οι μη Έλληνες δηλαδή, να ακολουθούν τους ραγιάδες…. Φοβούμαι μήπως ευρισκόμεθα ενώπιον παθολογικού φαινομένου… φοβούμαι όμως δυσφορίαν και αγανάκτησιν ομογενούς πληθυσμού Σμύρνης, μήπως ξεσπάση εις αποδοκιμασίαν. Φαντασθήτε ότι εις ανωτέρω παρουσιάσεις έλεγε και ότι θα συλλάβη πεντακοσίους προκρίτους ομογενείς δια να τους δείρη και τους εξορίση… Μεταξύ πολλών ψιθυρίζονται ότι εάν εξακολουθήση τοιαύτη συμπεριφορά θα ευρεθούν εις ανάγκην να ζητήσουν αγγλικήν προστασίαν….»

Την ίδια μέρα και ο υπουργός Εξωτερικών Αλέξανδρος Διομήδης έστειλε στον Ν. Πολίτη, αντιπρόσωπο της Ελλάδας στη Διάσκεψη της Ειρήνης, ανάλογο τηλεγράφημα:
«Μετά πολλής λύπης αναγκάζομαι να σας μεταδώσω οδυνηράς πληροφορίας περί δράσεως κ. Στεργιάδη εν Σμύρνη. Η νοσηρά νευρικότης του έφθασεν εις κατακόρυφον. Ουδείς τολμά να του ομιλήση ή να παραπονεθή ή να δώση πληροφορίαν τινά εις την Αρμοστείαν. Ευρίσκεται εις ρήξιν με όλους σχεδόν… Και αυτός ο ευμενέστατος προς ημάς διακείμενος Αμερικανός Χόρτον… διακηρύσσει ότι λόγω της νευρικότητός του κ. Στεργιάδου είναι αδύνατος πάσα μετ’ αυτού συνεννόησις. Εν γένει ομογενείς και ξένοι έχουν δυσμενεστάτην εντύπωσιν ήτις αντανακλά επί Ελλάδος. Τους Έλληνες υβρίζει ενώπιον και των ξένων με πρόθεσιν, θα έλεγε τις, εξευτελισμού. …Οσάκις αρχαί ιδικαί μας εν επιτελέσει έργων των εύρουν πταίοντα Τούρκον ή Ισραηλίτην, περιπίπτουν εις δυσμένειαν αρμοστού. Ηρνήθη σκαιώς να δεχθή τον ανταποκριτήν του “Matin” … Κακομεταχειρίζεται ομογενείς πληθυσμούς… Τρομοκρατεί πάντας με φανεράν απειλήν μαστιγώσεων και ραβδισμού… Εξεδίωξε λιμενάρχην διότι συνέστησεν εις κατάστημα τι τροφοδοτούν στρατόν ημών να αναρτήση ελληνικήν σημαίαν… Αρχηγός χωροφυλακής ζητεί ανάκλησιν, ουδείς δε υπάλληλος θέλει να μείνη… Συνέπεια τούτων είναι ότι Τούρκοι γίνονται αυθαδέστεροι και ημέτεροι ταπεινότεροι…. Η κατάστασις είναι κρισιμωτάτη… πρέπει να ελκύση άμεσον προσοχήν όσον υποπτεύομαι ότι ευρισκόμεθα προ παθολογικού φαινομένου…»

Ακολουθεί επιστολή του Μητροπολίτη Χρυσόστομου προς τον Στεργιάδη, με ημερομηνία 18 Νοεμβρίου 1919:
«Εξοχώτατε,
Από δεκαπενθημέρου ακριβώς, έχω να ιδώ την Υμετέραν εξοχότητα. Ήλθον εξάκις κατά το διάστημα τούτο εις το μέγαρόν σας, αλλά δεν εστάθη δυνατόν να εισαχθώ παρ’ αυτή…»

Ο Γιάννης Κορδάτος αναφέρει στην Ιστορία του:
«Ο Στεργιάδης… από την πρώτη μέρα έδειξε πως είχε σκοπό να παίξει το ρόλο Τούρκου Πασά.»

Σε επιστολή του προς τον νεαρό Γεώργιο Παπανδρέου ο Στεργιάδης αναφέρει κυνικά:
« Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα.»

Ο Μιχ. Ροδάς, που ως διευθυντής του Γραφείου Τύπου στη Σμύρνη, υπήρξε ένας από τους στενότερους συνεργάτες του, γράφει μεταξύ άλλων:
«… Κράμα ηθικής και ανηθικότητος, μεγαλοφυίας και ανικανότητος. Ήρως αναμφισβητήτως καλών και ολεθρίων έργων. Υπεράνθρωπος και μικράνθρωπος, δούλος των παθών, των ορέξεων και των φιλοδοξιών του. Η μεγαλυτέρα του ικανότης ήτο να εξαπατά τους πάντας και να τους καταγοητεύη όταν ήτο ήρεμος… Ν’ απογυμνούται δε και ν’ αποκαλύπτεται όταν κατελαμβάνετο από μανίας. Υφίστατο ένα πραγματικόν σεληνιασμόν. Άφριζε και υπενθύμιζε την κατσίκα με το γάλα. Με μίαν κλωτσιά έχυνεν ό,τι πολύτιμον και ευεργετικόν εδημιούργει επί πολλάς ώρας και ημέρας.»

Δριμύτερος είναι ο Αλ. Μαζαράκης Αινιάν στα Απομνημονεύματά του:
«… Εις το πνεύμα του εκυριάρχησε μία και μόνη ιδέα. Να τρομοκρατήση άνευ ουδενός λόγου τον ελληνικόν πληθυσμόν και να περιποιηθή τον τουρκικόν. Βεβαίως έπρεπε να μη διοικήσωμεν με βιαιότητα τους Τούρκους και εν γένει τους αλλοεθνείς… Αλλά εκ παραλλήλου επεβάλλετο η ελληνική διοίκησις να αποκτήση την αγάπην και να κινήση εις το ανώτατον σημείον το εθνικόν φρόνημα των επί τόσους αιώνας δουλευόντων ελληνικών πληθυσμών και να φανή προς αυτούς αληθινά πατρική…. Ο Στεργιάδης εκίνησεν αμέσως την αντιπάθειαν του ελληνικού πληθυσμού, τον οποίον καταφανώς περιεφρόνει και κακομετεχειρίζετο… Δυστυχώς ο Στεργιάδης δεν αντικατεστάθη… και έμεινε μισούμενος από τους ατυχείς Έλληνας της Μικράς Ασίας, χωρίς να κάμη τίποτε δια να προλάβη ή έστω να μετριάση την καταστροφήν… Το δε οικτρόν είναι ότι έφυγεν από τον τόπον αυτόν, τον οποίον με τόσον αγέρωχον και περιφρονητικόν τρόπον εκυβέρνα, ως φυγάς, χωρίς καν εγκαίρως να λάβη πρόνοιαν δια την αναχώρησιν του πληθυσμού, χωρίς να ειδοποιήση τουλάχιστον εγκαίρως αυτούς δια να λάβουν ατομικώς τα μέτρα των.»

Χαρακτηριστική και συγκινητική είναι η επιστολή του Χρυσόστομου προς το Βενιζέλο της 25ης Αυγούστου, την ίδια μέρα δηλαδή που ο Στεργιάδης εγκατέλειπε τη Σμύρνη:
«…Ο Ελληνισμός της Μ.Ασίας, το ελληνικόν κράτος, αλλά και σύμπαν το ελληνικόν έθνος καταβαίνει εις τον Άδην… Της αφαντάστου ταύτης καταστροφής, βεβαίως αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί Σας εχθροί, πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος, δια δύο πράξεις σας:
Πρώτον, διότι αποστείλατε εις Μ. Ασίαν ως Ύπατον Αρμοστήν ένα τούτ’ αυτό παράφρονα και εγωιστήν, φλύαρον, απερροφημένον εν τω αυτοθαυμασμώ και καταφρονούντα και υβρίζοντα και δέροντα και εξορίζοντα και φυλακίζοντα όλα τα υγιά και σώφρονα στοιχεία του τόπου, διότι εν τω φρενοκομείω του βεβαίως δεν είχον τόπον…
Δεύτερον, διότι πριν αποπερατώσητε το έργον Σας… είχατε την ατυχή και ένοχον έμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς…"

Από το βιβλίο του Κων/νου Πολίτη, Μικρά Ασία:
«…Ο Στεργιάδης ήταν ένας μισέλλην, έβριζε πολύ τους μικρασιάτες και τους ονόμαζε τουρκόσπορους, κανένας δεν τον χώνευε, ούτε κι ο Στρατός. Οι αξιωματικοί δεν του έδιναν και τόσο σημασία. Με τον Φρούραρχο δεν τα πήγαιναν καθόλου καλά ούτε και με τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο. Οι Τούρκοι του έκαναν πολλές φορές το τραπέζι. Είχε Τουρκάλες φιλενάδες ως και μια Ιταλίδα. Αυτά τα έλεγε ο κόσμος όλος… Οι Τούρκοι δεν συγχωρούσαν σε καμία περίπτωση σε Τουρκάλα να έχει σχέσεις με χριστιανό, η ποινή ήταν θάνατος, όπου να κρυβόταν θα την σκότωναν. Τις σχέσεις αυτές τις θεωρούσαν μεγάλη προσβολή στη θρησκεία τους. Πώς τώρα οι Τούρκοι επέτρεπαν στον Στεργιάδη να έχει φιλενάδες Τουρκάλες; Οι Τουρκάλες αυτές ήταν μορφωμένες και οι ίδιοι οι Τούρκοι τις εβοήθησαν να πιάσουν σχέσεις με τον Στεργιάδη για να κάνουν τη δουλειά τους, και την έκαναν. Ήταν ένας ηλίθιος γυναικάς και βλάκας. Επίσης και η Ιταλίδα φιλενάδα του έκανε κι αυτή κατασκοπεία. Όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων αυτή είχε πολλή φιλία με τον Βιτάλη, Ιταλό κατάσκοπο και τον οποίο συνέλαβε ο Υπομοίραρχος Τζέμος της αντικατασκοπείας, στο Κορδελιό, στο μπαρ Venus, που σύχναζαν πολλοί μπέηδες. Τόσο ηλίθιος ήταν λοιπόν αυτός ο άνθρωπος που δεν κατάλαβε ότι όλες αυτές που τον περιτριγύριζαν ήταν κατάσκοποι; Και γιατί δεν είχε Ελληνίδες φιλενάδες; Γιατί ήταν αποκρουστικός άνθρωπος. Και γιατί να είναι αποκρουστικός από τις Ελληνίδες και να μην είναι και από τις Τουρκάλες; Γιατί έκαναν τη δουλίτσα τους, γι αυτό. Αυτός ήταν ο Στεργιάδης, ο άνθρωπος που με την παρουσία του εμόλυνε ολόκληρη την Ιωνία μας. Ανάθεμα την ώρα που πάτησε την Σμύρνη μας, η κατάρα μας θα τον βαρύνη στους αιώνες των αιώνων…»

Πηγές:
«Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος» Διονυσίου Κόκκινου
«Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» Γεωργίου Ρούσσου
«Μικρασιατικός Πόλεμος» Σαράντου Καργάκου
«Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας» Γιάννη Κορδάτου
«Επίτομος Ιστορία της εις Μικράν Ασίαν εκστρατείας» Γ.Ε.Σ. Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
«Μικρά Ασία» Κων/νου Πολίτη
«Πώς έζησα την καταστροφή της Σμύρνης» Μιχάλη Βαλβαζάνη
«Μετά την Καταστροφή, Σμύρνη – Κατοχή» Χριστιάννας Λούπα

Το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου

της Χριστιάννας Λούπα

90 χρόνια συμπληρώθηκαν από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το Νοέμβριο του 1918. Με τη συμμετοχή του ελληνικού στρατού στη μεγάλη και πολύ σημαντική επίθεση των συμμάχων στο Μακεδονικό μέτωπο,τον Σεπτέμβριο του 1918, πραγματοποιήθηκε το πρώτο ρήγμα στον γερμανικό συνασπισμό, που οδηγήθηκε στην κατάρρευση και αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει μετά τη συμμαχική νίκη στα Βαλκάνια. Αρκετοί ιστορικοί θεωρούν υπερβολικό τον ισχυρισμό αυτό και υποστηρίζουν πως ήδη ο πόλεμος είχε κριθεί στο δυτικό μέτωπο.

Όπως και να 'χει πάντως το πράγμα, σημασία έχει ότι η μικρή Ελλάδα, χάρη στο Βενιζέλο, βρίσκεται στο στρατόπεδο των συμμάχων – νικητών και επομένως έχει δικαίωμα διεκδικήσεων. Στην Αθήνα γιορτάζονται τα επινίκεια, όμως φαίνεται πως κάποιοι δε συμμετέχουν στο γενικό ξεφάντωμα. Είναι οι φανατικοί αντιβενιζελικοί που δεν πρόκειται να ησυχάσουν αν δεν ανατραπεί ο πρωθυπουργός. Ο Διχασμός, σαν Δαμόκλειος Σπάθη, κρέμεται πάνω από την ταλαίπωρη Ελλάδα.

Στο μεταξύ η Τουρκία υπογράφει τον Οκτώβριο συνθηκολόγηση άνευ όρων και η εμφάνιση του ελληνικού στόλου στην Κωνσταντινούπολη, αποτελεί τον πρώτο μεγάλο θρίαμβο της χώρας μας, καθώς οι ομογενείς του επιφυλάσσουν αποθεωτική υποδοχή.

Παράλληλα ο Βενιζέλος έχει να δώσει σκληρή διπλωματική μάχη στη Διάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι, όπου θα μοιραστεί η λεία ανάμεσα στους νικητές του Μεγάλου Πολέμου και γύρω από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων θα ρυθμιστούν οι τύχες του μεταπολεμικού κόσμου. Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία έχουν τον πρώτο λόγο, ενώ οι εργασίες της Διάσκεψης θα κρατήσουν σχεδόν δυο χρόνια. Θα συσταθεί τότε η Κοινωνία των Εθνών, πρόδρομος του ΟΗΕ, αλλά θα μεσολαβήσει και η εκστρατεία στην Ουκρανία στην οποία θα συμμετάσχει και η Ελλάδα, γεγονός που θα της επιτρέψει να ισχυροποιήσει τη θέση της στη Διάσκεψη της Ειρήνης, ενώ η Ρωσία διαχωρίζει τη θέση της λόγω του εμφυλίου που την ταλαιπωρεί και μοιραία την υποκαθιστά η Αμερική.

Πράγματι, δεδομένου ότι σκοπός της Διάσκεψης ήταν ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το πρόβλημα ήταν ποιος θα πάρει τι. Με εξαιρετικά επιδέξιους χειρισμούς και με την εύνοια της τύχης – αφού η Ιταλία, που διεκδικούσε κι εκείνη τις Μικρασιατικές ακτές, ήρθε σε ρήξη με τους υπόλοιπους συμμάχους και αποχώρησε από τη Διάσκεψη – ο Βενιζέλος κατάφερε το ακατόρθωτο. Η Σμύρνη επιδικάστηκε στην Ελλάδα.
Τη μέρα εκείνη, ωστόσο, δεν τοποθετούνταν απλώς τα θεμέλια της Μεγάλης Ελλάδας, της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, που αποτελούσε το όνειρο και τον φλογερό πόθο πέντε ελληνικών γενεών, αλλά έμπαιναν και τα θεμέλια της μεγάλης καταστροφής και του ξεριζωμού, που θα αποτελέσει τραγικό σταθμό στη νεώτερη ελληνική ιστορία μας.

Παρ’ όλα αυτά, βρέθηκαν αρκετοί που κατέκριναν τη στάση αυτή του Βενιζέλου, μεταξύ των οποίων και ο Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος προέβλεψε ότι η εμπλοκή της Ελλάδας στη Μικρά Ασία θα απέβαινε ολέθρια. Θεωρητικά δεν είχε άδικο και τα γεγονότα, εξ άλλου, το επιβεβαίωσαν. Υπό τις συνθήκες, όμως, εκείνες ήταν αδύνατο για την Ελλάδα να μείνει έξω από τη διανομή της Τουρκίας, γιατί αν δεν ήμασταν εμείς θα ήταν η Ιταλία στη θέση μας, που καραδοκούσε. Ποιος άλλωστε ήταν εκείνος που θα μπορούσε να αρνηθεί κάτι τέτοιο; Ποιος πρωθυπουργός θα μπορούσε να ποδοπατήσει το όνειρο κάθε Έλληνα;
Ακόμα κι οι πέτρες θα σηκώνονταν να τον πλακώσουν!

Η εμπλοκή επομένως της χώρας μας στη Μικρά Ασία ήταν αναπόφευκτη κι αν πρέπει να κατακριθεί κάτι αυτό σίγουρα δεν ήταν η απόφαση του Συνεδρίου της Ειρήνης, αλλά ο τρόπος με τον οποίο έγινε η Μικρασιατική εκστρατεία.

Η Δίκη των Έξι: Η δική μας Νυρεμβέργη;

της Χριστιάννας Λούπα


«Την 11ην και 30΄π.μ. της σήμερον, εις τον παρά τω Γουδί χώρον εξετελέσθη εν πλήρει στρατιωτική τάξει, η θανατική εκτέλεσις των έξ καταδικασθέντων υπό του Εκτάκτου Επαναστατικού Στρατοδικείου, υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής, ήτοι των απαρτισάντων το Συμβούλιον των Πέντε πολιτικών Π. Πρωτοπαπαδάκη, Δ. Γούναρη, Ν. Στράτου, Γ. Μπαλτατζή και Ν. Θεοτόκη, ως και του αρχιστρατήγου της ήττης Γ. Χατζανέστη. Της εκτελέσεως προηγήθη η στρατιωτική καθαίρεσις και η θεία μετάληψις εν ταις φυλακαίς Αβέρωφ. Οι νεκροί, μεταφερθέντες πάραυτα, εις το Α΄ Νεκροταφείον, παρεδόθησαν εις τους οικείους των προς ταφήν. Προ της εκτελέσεως οι κατάδικοι, ερωτηθέντες περί της υστάτης θελήσεώς των, ουδέν είπον».

Ανακοινωθέν Εκτάκτου Επαναστατικού Στρατοδικείου
15 Νοεμβρίου 1922

Ένας γκρίζος ουρανός σκέπαζε την παγωμένη Αθήνα εκείνο το πρωινό, καθώς η ομοβροντία των τριάντα ένα όπλων του εκτελεστικού αποσπάσματος, τάραζε την απόλυτη ησυχία του δάσους. Η αυλαία της τελευταίας πράξης του δράματος είχε πέσει, οι ασκοί του Αιόλου όμως, είχαν ανοίξει, προδιαγράφοντας ζοφερό το μέλλον. Οι μέρες ήταν θλιβερές και πένθιμες. Η Ελλάδα ολόκληρη μαυροντυμένη θρηνούσε τα παιδιά της. Τα παιδιά της εκείνα που είχαν χαθεί στη Μικρασιατική Εκστρατεία, που σφαγιάστηκαν ανελέητα κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, αλλά κι εκείνα που μαρτύρησαν στο Ολοκαύτωμα της Σμύρνης

Δεν είχαν περάσει δυο μήνες από τη συμφορά, όταν στις 31 Οκτωβρίου 1922, άρχισε η πολύκροτη Δίκη των Έξι ή για την ακρίβεια των Οκτώ, (οι Στρατηγός και Γούδας καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά), η «δίκη των μεγάλων ενόχων», όπως έλεγε ο Πλαστήρας. Στρατιώτες και καραβάνια προσφύγων – των τυχερών εκείνων που επέζησαν –κατακλύζουν τη μητέρα πατρίδα. Στα μάτια τους αντιφεγγίζουν ακόμα οι φωτιές της Σμύρνης. Τα πτώματα που επιπλέουν στο νερό, ο καπνός, τα ερείπια, η αγριότητα, η αντάρα, ο θάνατος δεν φεύγουν στιγμή απ’ το μυαλό τους. Ανέστιοι και ξεριζωμένοι, θα προσπαθήσουν να κλείσουν τις πληγές και να συναρμολογήσουν ξανά τη ζωή τους.

Τα πάνω έχουν έρθει κάτω. Έριδες ταλανίζουν τη μικρή μας χώρα, που είναι διχασμένη σε δύο στρατόπεδα: τους κωνσταντινικούς και τους βενιζελικούς. Οι κυβερνήσεις ανεβοκατεβαίνουν. Ο ένας τα ρίχνει στον άλλον. Παρ’ όλα αυτά, μια φωνή αντηχεί πέρα ως πέρα σ’ ολόκληρη την Ελλάδα: να πληρώσουν οι υπαίτιοι!

Όμως πολλά και διάφορα ήταν τα αίτια της μικρασιατικής καταστροφής, άμεσα και έμμεσα, όπως η μακροχρόνια παράταση του πολέμου, η βαθιά διαίρεση του σώματος των αξιωματικών, η καλή οργάνωση του κεμαλικού στρατού κι ο οικονομικός πόλεμος που κήρυξαν στη χώρα μας οι Σύμμαχοι μετά την επάνοδο του Κωνσταντίνου. Η δίκη αυτή λοιπόν δεν αποσκοπούσε παρά στην ικανοποίηση της λαϊκής οργής και την αποκατάσταση του γοήτρου του στρατού.

Τα πάθη κοχλάζουν και τυφλώνουν. Κι όταν το αίμα είναι ακόμα νωπό, σίγουρα η απόσταση από την αλήθεια είναι μεγάλη. «Δύο είναι οι εχθροί της ορθής σκέψης: το τάχος και η οργή», είχε παρατηρήσει κάποτε ο Διόδοτος, που στην προκειμένη περίπτωση επαληθεύεται πανηγυρικά.

Πράγματι, μετά την ήττα των ελληνικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία εξερράγη στρατιωτική επανάσταση υπό τον Ν. Πλαστήρα στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, που ανάγκασε τον Κωνσταντίνο να παραιτηθεί. Η επαναστατική αυτή κυβέρνηση ωστόσο είναι αποφασισμένη να ξεκαθαρίσει τα πράγματα και να καθίσει τους, κατά τη γνώμη της, υπαίτιους στο σκαμνί. Έτσι συγκροτήθηκε το Έκτακτο Επαναστατικό Στρατοδικείο, με πρόεδρο τον υποστράτηγο Οθωναίο, που έβγαλε και την ετυμηγορία. Οι Έξι κρίθηκαν ένοχοι για εσχάτη προδοσία.

Μια μάλλον άγνωστη όμως πτυχή των γεγονότων εκείνων, που θέτει πληθώρα ακόμα ερωτηματικών για το κατά πόσο εκτελέστηκαν οι πραγματικοί ένοχοι, είναι η περίπτωση του Πρίγκιπα Ανδρέα. Ο «βασιλόπαις», όπως επιθυμούσε να τον αποκαλούν, είχε πάρει μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως υποστράτηγος, διοικώντας την ΧΙΙ Μεραρχία και στη συνέχεια προήχθη σε αντιστράτηγο και ανέλαβε τη διοίκηση του Β΄ Σώματος Στρατού. Από το σημείο όμως αυτό και μετά αρχίζουν τα προβλήματα. Ο Πρίγκιπας ήρθε σε ρήξη με τους επιτελείς του, όταν ο αρχιστράτηγος Παπούλας διέταξε το Β΄ Σώμα Στρατού να προχωρήσει κι εκείνος κράτησε το Σώμα στάσιμο για 12 ημέρες, μη εκτελώντας τη διαταγή, γιατί θεωρούσε ότι έτσι έπρεπε να γίνει.

Παρ’ όλα αυτά η οριστική ρήξη, που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει, ήρθε όταν ο Παπούλας, αναμένοντας επίθεση εναντίον του Γ΄ Σώματος και σχεδιάζοντας να αιφνιδιάσει τον Κεμάλ με ταυτόχρονη επίθεση των δύο άλλων Σωμάτων, διέταξε τον Ανδρέα να κινηθεί. Όμως εκείνος είχε πάλι τη δική του άποψη! Μετακίνησε το Σώμα του πίσω από το Γ΄ Σώμα, αφήνοντας τελείως ακάλυπτο το Α΄ Σώμα, που έπαθε πανωλεθρία. Κατόπιν τούτου ο Πρίγκιπας αντικαταστάθηκε από τον αντιστράτηγο Τρικούπη. Ήταν όμως πολύ αργά.

Τέσσερις μέρες μετά την εκτέλεση των έξι ωστόσο, έγινε η δίκη του «βασιλόπαιδος», που ολοκληρώθηκε αυθημερόν. Το Στρατοδικείο τον έκρινε ένοχο παμψηφεί, αναγνωρίζοντάς του όμως ελαφρυντικά λόγω απειρίας. Καταδικάστηκε σε καθαίρεση και ισόβια εξορία. Οι Άγγλοι μάλιστα είχαν υποσχεθεί έκτακτη οικονομική βοήθεια για την περίθαλψη των προσφύγων, εάν η δίκη είχε θετική εξέλιξη για τον Ανδρέα. (Σημείωση: Ο Ανδρέας ήταν παντρεμένος με την Αγγλίδα πριγκίπισσα Αλίκη και ήταν πατέρας του σημερινού Φίλιππου της Αγγλίας).

Τελικά ο Πρίγκιπας κατέληξε να ζει μόνος του στο Μόντε Κάρλο και – τι παράξενο! – εκεί ακριβώς είχε καταφύγει και μια άλλη αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, αντιπαθής και μισητή στο λαό της Ιωνίας, ο ύπατος αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης. Και οι δυο τελούσαν υπό την προστασία των Άγγλων.

Το σίγουρο είναι άλλωστε, πως αν δεν είχε γίνει η εκτέλεση η ροή της Ιστορίας θα ήταν διαφορετική. Το τηλεγράφημα του Βενιζέλου από τη Λοζάνη, που προσπαθούσε να αποτρέψει το γεγονός, έφτασε πολύ αργά:

«Σήμερον το απόγευμα και κατά την ώρα του τεΐου ο Λόρδος Κόρζον βαθύτατα συγκεκινημένος με επλησίασε και μοι επέδειξε τηλεγράφημα αγγέλων την απόφασιν του στρατοδικείου δι' ης καταδικάζονται εις θάνατον οι κατηγορούμενοι. Μοι ετόνισε την φρικαλέαν εντύπωσιν η οποία θα εδημιουργείτο όχι μόνον μεταξύ των κυβερνητικών κύκλων εν Αγγλία, αν υπεύθυνοι υπουργοί της χώρας, οίτινες κατά τρόπον έκδηλον είχον υπέρ αυτών την υποστήριξιν της κοινής γνώμης ότε ανέλαβον την αρχήν, εξετελούντο. Και προσέθηκεν ότι αν πραγματοποιηθεί η εκτέλεσις, η βρετανική κυβέρνησις θα προβή εις ανάκλησιν του πρεσβευτού της, Καίτοι, όπως γνωρίζετε μετά προσοχής αποφεύγω να επέμβω εις τας εσωτερικάς υποθέσεις της χώρας, θεωρώ καθήκον μου να σας βεβαιώσω ότι η εντύπωσις θα είναι πράγματι ως την παριστά ο Λόρδος Κόρζον, και να επισύρω την προσοχήν σας επί του γεγονότος ότι η θέσις μου ενταύθα θα καταστεί δυσχερής».

Ακόμα κι ο αδιάλλακτος Πάγκαλος θα ομολογήσει μετά από χρόνια: «Δεν διέπραξαν οι τυφεκισθέντες συνειδητήν προδοσίαν, όπως εκατηγορήθησαν, αλλά υπήρξαν μοιραία θύματα εις τον βωμόν της πατρίδος κατά τας κρισίμους στιγμάς».

Επίσης ο ιστορικός Τάσος Βουρνάς παρατηρεί: «Η αιματοχυσία εκείνη, άσκοπη και χωρίς επιπτώσεις κάποιας κάθαρσης είχε ως αποτέλεσμα να αναζωπυρωθεί ο παλαιός Διχασμός του λαού και να ανοιχθούν κατάστιχα πολιτικών αντεκδικήσεων στο χώρο του αντιβενιζελισμού και του βενιζελισμού, που ταλάνισαν τη χώρα με διαφορετική κάθε φορά μορφή και κίνητρα ως τον πόλεμο του 1940 – 41, την Κατοχή, τα μεταπελευθερωτικά χρόνια του εμφυλίου πολέμου και της δικτατορίας των συνταγματαρχών»

Όπως και να ΄χει πάντως το πράγμα, η εκτέλεση των έξι, που όλοι είχαν πιστέψει ότι θα λειτουργούσε σαν βαλβίδα αποσυμπίεσης του ασφυκτικού κλίματος, έριξε περισσότερο λάδι στη φωτιά, αναζωπυρώνοντας τα πάθη και ζωντανεύοντας ξανά το φοβερό εφιάλτη του Διχασμού, που θα εξακολουθήσει να αιωρείται στο ιστορικό υποσυνείδητο του Έθνους για πολλά χρόνια ακόμα.